قاعده تحذیردر خلال مباحث مربوط به مسئوليت افراد نسبت به اعمال و افعالشان، فقها به بيان قاعده‌اى تحت عنوان «قد اعذر من حذّر» پرداخته‌اند. ۱ - مفاد قاعدهبه طور خلاصه بايد گفت كه طبق اين قاعده اگر كسى قبل از انجام دادن كارى هشدار دهد، ولى شنونده به هشدار او توجه نكند و به علت آن كار جنايتى به وجود آيد، هشدار دهنده مسئوليتى نخواهد داشت. ۲ - سير قاعده در كلام فقها۳ - سخن شیخ طوسیشیخ طوسی (قرن پنجم) در كتاب مبسوط مسأله‌اى بدين شرح مطرح كرده است: «اذا مرّ رجل بين الرّماة و بين الهدف فاصابه سهم من الرّماة فهو قتل خطأ لانّ الرّامى ما قصده و انّما قصد الهدف»؛ يعنى هرگاه شخصى در محل مسابقۀ تيراندازى از فاصلۀ ميان مسير تير و هدف عبور كند و مورد اصابت تير قرار گيرد و كشته شود، اين قتل خطئى محسوب مى‌شود؛ زيرا تيرانداز او را قصد نكرده، بلكه مقصود او هدف بوده است. شيخ طوسى در اين زمينه، مطلبى بيش از اين نفرموده و به قاعدۀ مورد نظر نيز اشاره نكرده است. ۴ - کتاب الوسیلهمحمد بن على بن حمزۀ طوسى (قرن ششم) در كتاب الوسيلة الى نيل الفضيلة مسأله را به اين نحو مطرح كرده است: «و اذا مرّ رجل بين الرّماة و بين الغرض فاصابه سهم و قد حذّره الرّامى لم يضمن و ان لم يحذّره و كان فى ملكه قد دخل عليه بغير اذنه فكذلك و ان دخل عليه باذنه او كان في غير ملكه و لم يحذّره كانت ديته على عاقلته»؛ [۲]
الجوامع الفقهية، ص۷۵۶.
هرگاه شخصى در محل مسابقه، از فاصلۀ ميان تيراندازان و هدف عبور كند و مورد اصابت تير قرار گيرد، چنانچه تيرانداز هشدار داده باشد، به طور مطلق ضامن نيست؛ ولى اگر هشدار نداده باشد، اگر محل در مالکیت تيرانداز بوده و مصدوم بدون اجازۀ او وارد شده باشد، بازهم ضامن نيست و چنانچه با اجازه او وارد شده يا محل، ملک تيرانداز نبوده و هشدار نداده است، بر عاقله او ضمان خواهد بود.۵ - سخن محقق حلیمحقق حلی (قرن هفتم) در كتاب شرایع الاسلام به طور مطلق گفته است: «اذا قال حذار لم يضمن لما روى ...»؛ اگر تيرانداز حذار (بپرهيز) گفته باشد، ضامن نخواهد بود. ايشان به همين مقدار بسنده كرده و به ذكر مستند فتوا پرداخته است. ۶ - سخن علامه حلیعلامه حلی (قرن هشتم) در همين باره در كتاب قواعد الاحكام گفته است: «و لو اجتاز على الرّماة فاصابه احدهم بسهم فان قصد فهو عمد و الّا فخطأ و لو ثبّت انّه قال حذار، لم يضمن ان سمع المرمىّ و لم يعدل مع امكانه»، [۴]
قواعد الاحكام (همراه با ايضاح الفوائد)، ج۴، ص۶۵۹.
به اين معنى كه اگر ثابت شود تیرانداز گفته است حذار (بپرهيز) و مصدوم شنيده است و با امكان فرار، اقدام به فرار نكرده است، ضامن نيست. ايشان در كتاب ديگر خود تحریر الاحکام مى‌گويد:«و لو ثبت أنّه قال حذار فلا ضمان مع السّماع» [۶]
تحرير الاحكام، ج۲، ص۲۶۳.
: اگر ثابت شود كه حذار گفته است و خسارت ديده شنيده است، ضمان ندارد. ۷ - پانویس
۸ - منبعقواعد فقه، محقق داماد، سید مصطفی، ج۲، ص۲۳۵، برگرفته از مقاله «قاعده تحذیر». |